باورها و ذهنیت عمومی جامعه یکی از نیروهای مهمی است که در موفقیت هر نوع سیاستی در کشور از جمله سیاستهای تجاری اثرگذار است. درست است که ذهنیت مردم علاوه بر زمینه های تاریخی و اجتماعی، به شدت از رفتار و عملکرد سیاستمداران اثر میپذیرد، ولی از سوی دیگر ذهنیت جامعه نیز بر موفقیت سیاستهای اثر زیادی دارد و عدم همراهی مردم، میتواند اثرگذاری یک سیاست خوب را به شدت محدود کند.
برخی معتقدند در لایه های زیرین فکری ایرانیان، «داشتن ارتباطات سازنده و موثر با کشورهای خارجی» جایگاه مناسبی ندارد. دو نوع باور افراطی در این حوزه وجود دارد. در یک سر طیف، ذهنیت هراس از ارتباطات خارجی از ترس اینکه ارتباط به سلطه طرف مقابل خواهد انجامید و یا حداقل این تصور که روابط و تجارت خارجی هزینه‌هایی بیش از منافع احتمالی آن دارد، قرار دارد. در سر دیگر طیف، خوش‌بینی افراطی به ارتباطات خارجی خصوصا ارتباط با کشورهای غربی که سبب بیش‌انگاری مزایای آن و خصوصا گمان اینکه صرف ارتباط حتی بدون طرح مشخص، منفعت‌ساز و حل کننده مسائل کشور است، قرار میگیرد.
نشانه های بارز این ذهنیت در مردم را میتوان در مصادیق زیر که احتمالا شما هم با آنها برخوردید، مشاهده کرد:
• در بازار میوه و تره بار، دشنامهایی از مردم میشنویم به مسئولین یا تُجاری که با صادرات میوه و تره‌بار به خارج، باعث گرانی آن میشوند. این ذهنیت، فقط گرانی را میبیند و منافع صادرات به چشمش نمی آید.
• در تاکسی، میشنویم که ارتباط ایران با چین و روسیه، باج دادن به آنهاست. در این ذهنیت، دولت اساسا دارای اقتدار لازم برای ایجاد ارتباط سازنده با این کشورها نیست.
• در مسجد محل میشنویم که کفار و کشورهای خارجی همواره درصدد آسیب رساندن به مسلمانان بوده‌اند. در این ذهنیت، تنوع موجود در کشورها و فرهنگهای دنیا و سازمانهای منطقه‌ای و جهانی نادیده انگاشته می‌شود و اینطور القا می‌شود که ما موضوعات و منافع مشترک با کشورها و فرهنگهای مختلف نداریم تا آنها را دست‌مایه همکاری و بهره‌برداری قرار دهیم.
• در بقالی، می‌شنویم که چند جلسه مذاکره با آمریکا بهتر از دعوا کردن است و مشکلات را حل خواهد کرد. در این ذهنیت تحریم علیرغم پیچیدگی‌ها و وجوه مختلف سیاسی و اقتصادی و حقوقی‌اش، نوعی دعوای برخاسته از هیجانات و احساسات قلمداد می شود که با گفتگو قابل حل است.
خوب است محققین و فعالین اجتماعی و اقتصادی روی این دست باورهای عمومی حساسیت بیشتری داشته باشند. مسائلی همچون «تولید و صادرات» بیش از آنکه ما گمان میکنیم، تحت تاثیر نظام فکری و باورهای عمومی جامعه است. لذا لازم است راه حلهایی نو برای اصلاح ذهنیت عموم افراد جامعه در جهت دور شدن از ذهنیتهای افراطی و تفریطی، و دستیابی به یک ذهنیت «ایجاد ارتباط سازنده با کشورها، فرهنگها و نهادهای مختلف خارجی از منظر یک کشور قوی و دارای ابتکار عمل» توسعه یافته و به اجرا برسد. امروزه با اهمیت یافتن رسانه‌های مجازی، عرصه گسترده‌ای برای راه‌حل‌های نوین ایجاد شده است که باید مورد توجه قرار گیرد.
امیر ذاکری، مدیر اندیشکده توسعه صادرات ایران