مقدمه

دادوستد و مسائل مرتبط با آن قدمتی به درازای تاریخ بشریت و ارتباطات جهت رفع نیازها داشته و یکی از ارکان اصلی این دادوستد مسئله تحویل یا بهتر بگوییم، حمل‌ونقل کالا بوده است. امروزه نیز جابه‌جایی کالا از مقصد به مبدأ، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین حلقه‌های زنجیره تأمین و ارزش دارای نقش انکارناپذیر در توفیق و یا شکست تجارت‌های داخلی و بین‌المللی دارد.

این نوشتار، هرچند کوتاه، با تمرکز بر تجارت بین‌الملل، در تلاش جهت تبیین نقش حمل‌ونقل در توسعه صادرات کشور را داشته که در به برخی موارد و چالش‌های پیشروی این بخش اشاره خواهد شد.

نقش حمل‌ونقل بخصوص در کاهش بهای تمام شده کالا

اصولاً در خصوص هر کالایی بخش قابل‌توجهی از بهای تمام شده، مرتبط با هزینه‌های انبارش و جابه‌جایی، از مواد اولیه تا محصول نهایی، است. این نقش در خصوص کالاهای باارزش کمتر ولی حجم و وزن بیشتر مانند مواد اولیه و واسط پررنگ‌تر خواهد بود. با سرمایه‌گذاری در این بخش و بهره‌برداری از تکنولوژی‌های روز جهانی و ارائه یارانه حمل به کالاهای داخلی می‌توان کمک شایانی در کاهش بهای تمام شده کالاهای صادراتی داشت.

تأثیر تمرکز شرکت‌های حمل‌ونقل در پایتخت

تمرکز جغرافیایی نه‌تنها مانعی در برابر چابکی است بلکه از موانع مهم دسترسی آسان به خدمات نیز است.

شایسته است، ارائه‌دهندگان خدمات حمل‌ونقل بین‌الملل در مراکز استان‌ها نمایندگی‌های فعال و آگاه به مسائل تجاری داشته باشند تا ضمن ارتباطات مفید با مراکز تصمیم‌گیر استانی، با ارائه خدمات و مشاوره‌های مرتبط با حوزه مربوطه نقش مفیدی در گسترش صادرات کشور داشته باشند.

ضعف شدید در ناوگان اختصاصی

ضعف مدیریت در سطح کلان و تصمیم‌گیر این حوزه و ورود افراد غیرمتخصص به آن در کنار نقش پررنگ تحریم‌های ظالمانه‌ای که همواره از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی بر اقتصاد کشور تحمیل گردیده است، موجبات فرسودگی و عدم کفایت ناوگان حمل‌ونقل ریلی، زمینی، دریایی و هوایی شده به‌گونه‌ای که نه‌تنها از ظرفیت‌های ممتاز کشور جهت درآمدزایی در این بخش غفلت شده بلکه بخش عمده و قابل‌ملاحظه‌ای از تقاضای موجود با صرف هزینه‌های بالا، زمان انتظار بیشتر و خروج ارز از کشور، متوجه ناوگان خارجی بخصوص کشورهای رقیب منطقه گردیده است.

مورد دیگر ناوگان اختصاصی است. برخی کالاها جهت حمل‌ونقل و تحویل در مقصد دارای استانداردها و الزامات خاصی هستند. بمانند برخی محصولات پتروشیمی و مشتقات نفتی حساس در برابر گرما، تبخیر و ضربه و یا محصولات غذایی و کشاورزی. ضعف در حوزه زنجیره حمل‌ونقل سرد موجب وابستگی به ناوگان خارجی کشورهای رقیب مانند ترکیه شده است که پرواضح است در راستای منافع خود هزینه‌های مالی و زمانی قابل‌ملاحظه‌ای را بر فعالین اقتصادی تحمیل می‌دارد.

ضعف در زیرساخت‌های استاندارد و به‌روز

باید توجه داشت که حمل‌ونقل در هر کشوری جزو الزامات و بخش‌های استراتژیک و محرک پازل اقتصادی بوده و برای کشوری با شرایط ژئوپلیتیک خاص همچون ایران پتانسیل بالایی در جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی و نیز درآمدزایی ارزی داشته و توان جایگزینی درآمدهای نفتی و تبدیل‌شدن به هاب منطقه را داراست.

از جمله عوامل عدم حصول موفقیت در این حوزه، ضعف در توسعه زیرساخت‌های موردنیاز از طریق تدوین طرح‌های تخصصی و جذب سرمایه‌های سرگردان در حوزه‌های مختلف داخلی و تشویق بخش خصوصی و جذب سرمایه‌های خارجی در این راستا است.

* نقش مهم پایانه‌های صادراتی واقعی (به‌شرط مقید بودن بر رسالت ذاتی و قانونی این پایانه‌ها)،  بنادر خشک و البته توجه به همکاری و هم‌افزایی بخش‌های مختلف دخیل در امر لجستیک کالا نیز قابل‌تأمل خواهد بود.

 عدم وجود خطوط منظم و مستقل بین کشور و بازارهای صادراتی

تصور کنید به‌عنوان بخش دولتی یا خصوصی توان و امکان نفوذ به بازارهای کشورهای حوزه اوراسیا را دارید در صورت نبود خطوط منظم حمل‌ونقل هفتگی و یا حتی روزانه آیا امکان دسترسی به بازار موردنظر و ارائه به‌موقع محصول موردنظر و رقابت مؤثر وجود خواهد داشت؟

طبیعتاً رقبای جهانی در این حوزه از لجستیک متعالی بی‌بهره نمی‌باشند.

عدم وجود شبکه ارتباطی کارا بین متولیان حمل‌ونقل و فعالین اقتصادی خرد و متوسط

دسترسی فعالین اقتصادی در کوتاه‌ترین زمان ممکن به ارائه‌دهندگان خدمات در حوزه‌های مختلف، با درنظرگرفتن بهای اقتصادی از عوامل موردتوجه در توسعه صادرات است. آیا انجمن‌ها و شبکه‌های موجود در این حوزه نقش وحدت‌آفرین و هم‌افزایی خود در تدوین استانداردها، نظارت بر کیفیت و کمیت ارائه خدمات را به نحو مطلوب به انجام رسانیده‌اند و آیا فعال اقتصادی در شناسایی متولیان ارائه‌دهنده خدمات حمل‌ونقل قابل‌اتکا با چالش روبرو نیست؟

 ضعف در استفاده از بسترهای دیجیتال

قطعاً در عصر دیجیتال که کسب‌وکارهای متکی بر توزیع در بستر شبکه سنتی و فیزیکی محکوم به شکست هستند، باید توجه ویژه بر ظرفیت‌های فراوان شبکه دیجیتال و بالتبع افزایش چابکی، کاهش هزینه‌های ارائه‌دهنده و گیرنده خدمات و افزایش حجم خدمات موردنظر داشت.

فرسودگی و عدم کفایت کمی و کیفی ناوگان حمل‌ونقل

از عمده ضعف‌های  موجود در حمل‌ونقل کشور فرسودگی و متوسط عمر بالای ناوگان حمل‌ونقل است. در این راستا عوامل مختلفی از جمله تحریم‌ها، دیدگاه مدیران در تمرکز بر بازار موجود و مواردی دیگر مؤثر است. اما به‌جرئت می‌توان مهم‌ترین علت را در تصمیمات سیاست‌گذار جستجو کرد.

موانع تعرفه‌ای، مقرراتی و هزینه‌های مترتب بسیار بالای وارده در خصوص واردات ناوگان مدرن و در مواردی مشخص واردات و مونتاژ وسائط نقلیه بی‌کیفیت و تحمیل آنها بر شبکه لجستیک کشور، شاهدی بر این مدعا است.

عدم وجود اتصال و ارتباط بین گمرکات کشور با سایر کشورها بخصوص در نقاط مرزی

در اغلب کشورهای توسعه‌یافته گمرکات کشورهای مختلف از طریق سامانه‌های یکپارچه اقدام به تبادل اطلاعات بر بستر آنلاین  و کاهش معطلی وسائط نقلیه به دلیل اجرای تشریفات گمرکی و کنترل‌های حین ورود و خروج می‌نمایند.

مدیریت چندگانه و نبود متولی واحد در نقاط مرزی

یکی از عوامل داخلی معطلی و خواب وسائط نقلیه در نقاط و پایانه‌های مرزی وجود مدیریت چندگانه تصمیم‌گیر در بخش‌ها و سازمان‌های مختلف دخیل در امر بازرگانی، امنیت و لجستیک است که باتوجه‌به هماهنگی‌ها و ارتباطات در نظام بروکراتیک نتیجه کاهش چابکی در ارائه خدمات است.

اهمیت مسیریابی در کاهش بهای تمام شده

همچون هر فعالیتی اثربخشی و حصول هدف صرفاً بخشی از موفقیت را شامل شده و میزان کارایی و هزینه‌های مالی و زمانی حصول هدف نیز از دیگر عوامل اصلی موفقیت است.

شناسایی و بهره‌مندی از مسیرهای دارای کمترین ریسک، هزینه و بازه زمانی نقشی غیرقابل‌انکار در ارائه خدمات اقتصادی به فعالین حوزه صادرات را داراست.

نتیجه اینکه:

بمانند هر فرایند مبتنی بر کار گروهی، رشد و توسعه اقتصادی پایدار نیز نیازمند زنجیره‌ای فعالیت‌ها و فرایندهای به‌هم‌پیوسته بوده که نیازمند بهره‌مندی از نیروی انسانی متخصص، مدیریت آگاه و عملگرا، تکنولوژی و دانش به‌روز و پویا و برنامه‌ریزی آینده‌نگرانه با دیدگاهی جهانی و مبتنی بر رقابت است که در این راستا شبکه حمل نقل نیز به‌عنوان حلقه‌ای مهم از این زنجیره نیازمند توجه ویژه و در خور می‌باشد.

به امید ساختن آینده‌ای روشن برای آیندگانمان

محمد یادگاری